III.TÜRK SANATI (İSLAMİYET DÖNEMİ)
A-Anadolu Selçuklu Sanatı ( 11.yy-13.yy)
1-MİMARİ DEKORASYON
Selçuklu mimarisinde süslemeler, dışarıda taç kapıda, içerde ise mihrap ve kubbe çinilerinde yoğunlaşmıştır.
Selçuklu Mimarisinde Taç Kapı ; yapının ana giriş kapısını oluşturur.Dış cephelerin tüm yalınlığına karşın taç kapılar, sonsuzluğu anlatan, soyut ve geometrik bezemelerle,mukarnaslarla, kıvrık bitki dallarıyla bazen de renkli mermerlerle süslenmiştir. Hatta bazı taç kapılarda iman ve hayvan (figürleri) kabartmaları vardır.
Örnekler: Divriği Ulucami, Konya İnce Minareli Medrese, Sivas Çifte minareli ve Gökmedrese’de bulunan taç kapılar
( Avrupa’da Gotik-Roman mimarisindeki cephe düzenlemeleri hatırlatılacak.)
Çini Süslemelerde firuze ve mor lacivert renklerin ağırlıkta olduğu bitkisel ve geometrik motifler görülür. Bazı örneklerde görüldüğü gibi duvar çinilerinde iman ve hayvan figürleri de kullanılmıştır. Bunlar sırlı tuğlalarla yapılır.
Örnekler: Konya Karatay Medresesi, Beyşehir Kubad Abad Sarayı çinileri Karatay Med. Müzelerinde çok örnek vardır.)
2-KABARTMALAR ( FİGÜRLÜ PLASTİK)
Selçuklu kabartmaları mimariye bağımlı olarak gelişmiştir. Taç kapılarda, duvarlarda… görülür. Biçim olarak kabartmalarda oğuz boylarının totemlerinden ve Hitit kabartmalarından gelen etkiler görülür. Konu olarak, çift başlı kartal, bağdaş kurmuş sultan ve kanatlı melek… figürleri görülür.
Örnekler:
Konya surlarından bulunmuş melek kabartmaları,
Sivas Gök Medrese’nin taç kapısında bulunan hayvan kabartmalı takvim,
Divriği Ulucami’de çift başlı kartal ve doğan kuşu kabartmaları.
( Konya İnce Minareli Med. Müzesinde çok sayıda örnek vardır.)
Akhan’da aslan, doğan kuşu… kabartmaları, taç kapı hayvan kabartmaları
3-ANADOLU SELÇUKLU CAMİLERİ
Plan şemalarına göre gruplara ayrılırlar.
A-ÇOK AYAKLI CAMİLER ( KÜFA TİPLİ) :
İslam mimarisindeki ilk dönem camilerin planlarıyla benzerlik gösterirler.Kapalı bölümde çok sayıda taşıyıcı ayak ( sütun ) bulunur.
Örnekler:
Sivas Ulu Cami 12.yy Danişmentliler
Konya Alaeddin Cami 1115’de Rükneddin Mesut zamanında başlanmış, 1220’de Alaeddin Keykubat zamanında bitirilmiştir.
* Konya Alaeddin Cami Anadolu Selçuklularının yaptırdığı ilk camidir.
B-ENİNE DÜZENLİ CAMİLER ( TRANSEPTLİ)
Camilerin sahanları mihrap duvarına paralel olarak
Düzenlenmiştir. Mihrap önü kubbeleri daha büyük olarak yapılmıştır.
Enine düzenli camiler daha çok Güneydoğu Anadolu’da( Artuklu bölgesinde) görülürler.
* İslam dininde ön safta yer almak sevaptır. Enine düzenli camilerin özelliği ise çok sayıda insanın ön safta yer alabilmesine uygundur.
Örnekler:
Diyarbakır Ulucami (1072/1092-118) Büyük Selçuklular zamanı- Melikşah tarafından.
* Anadolu’da Büyük Selçukluların yaptırdığı ilk cami. Plan özelliği ve cephe düzenlemeleri yönünden Şam Emeviye Cami’ne benzer.
Diyarbakır Silvan- Ulucami 12.yy
Mardin-Kızıltepe Ulucami 1204 Artuklular
SAHIN ( NEF-ÜNİTE) : Camilerin sütun sıraları arasında kalan bölüm
C-BOYUNA DÜZENLİ CAMİLER ( BAZİLİKALI)
Caminin sütunları ve bölümleri mihrap duvarına dik olarak düzenlenmiştir. Bunlarda plan bakımından bazilika ( kilise) etkisi görülür.
Örnekler :
Divriği- Kale Cami 1180 Mengücükler
Niğde-Alaeddin Cami 1223 Selçuklular
Malatya Ulucami
D-AYDINLANMA FENERİ OLAN CAMİLER
Bu tip, Anadolu Selçuklularının geliştirdiği özgün bir şemadır.
Plan olarak kapalı (harim) bölümün ortasında içerisini aydınlatmaya yarayan açıklık ( aydınlanma feneri) vardır.
Örnekler:
Divriği Ulucami 1228 Mengücekler
Erzurum Ulucami 1178 Saltuklular
Kayseri- Huand Hatun Cami 1238 Selçuklular
E-AHŞAP CAMİLER
Malzeme olarak ahşaptan yapılmışlardır( Duvarların dışında). Diğer Selçuklu Camilerinden yalnızca bu yönleriyle farklıdırlar. Plan olarak, yukarıda gördüğümüz şemalardan birine benzerler.
Örnekler :
Beyşehir Eşrefoğlu Cami 1296
Afyon Ulucami 1272
Ankara Aslanhane 1291
4- ANADOLU SELÇUKLU MEDRESELERİ
* Anadolu Selçuklu Medreselerindeki ayrım, kubbelerinin olup olmamasına göre yapılır.
* Kubbeli Medreseler, mekan-kubbe sorununa getirilen çözüm açısından, Türk mimarisinde önemli birer gelişmedirler.
* Şifahaneler de, plan bakımından açık avlulu medreselere benzerler. (Divriği Şifahanesi)
A-Medreseler planlarına göre gruplara ayrılırlar.
1-Açık Avlulu (eyvanlı) Medreseler:
Avlu etrafında revaklar, öğrenci odaları ve eyvanlar bulunur. Bu plan özelliği, Büyük Selçuklu Medreseleriyle benzerlik gösterirler.
Örnekler:
Kayseri’de Çifte Med. (1205), Huand Med. (1237), Sahibiye Med. (1268), Seracettin Med. (1237), Konya’da Sırçalı Med. (1242), Erzurum Çifte Minareli 13.yy, Sivas’da Çifte Minareli, Gök ve Buruciye Med. (1271)
2-Kapalı Avlulu (Kubbeli) Medreseler:
Açık avludan farklı olarak kubbeyle örtülüdür.
Örnekler:
Niksar ve Tokat Yağbasan Medreseleri 12.yy Danişmentliler
Konya’da Karatay Med. (1251), İnceminareli Med. (1265), Kırşehir Cacabey Med. (1271), Afyon Çay Med. (1258)
5- ANADOLU SELÇUKLU MEZAR ANITLARI
-Anadolu Selçuklularında görülen en yaygın mezar anıtı, kümbetlerdir.
-Biçim olarak eski Türk çadırlarına benzerler.
-Çokgen gövde üzerine piramit çatı ya da silindirik gövde üzerine konik çatılı olarak yapılırlar.
-Kümbetler genel görünüm olarak birbirlerine benzerler. Ancak her kümbetin kendine özgü süslemeleri ve biçimi vardır.
Örnekler:
Kırşehir- Melih Gazi Kümbeti 1250
Erzurum- Emir Saltuk Kümbeti 12.yy
Tercan- Mama Hatun Kümbeti 13.yy
Kayseri- Döner Kümbet
Van- Ahlat- Kümbetleri 13.yy
6- SARAY VE KÖŞKLER
Selçukluların önemli yerleşim merkezlerinde saray ve köşkler bulunmaktadır. Bunların en iyi bilinenleri; Konya Alaaddin Köşkü ve Beyşehir Kubad Abad Sarayı’dır.
KONYA ALAADDİN KÖŞKÜ (12.yy)
Kalıntıları korunabilmiş tek Selçuklu sarayıdır. II.Kılıçarslan tarafından yaptırılmıştır.
BEYŞEHİR KUBAD ABAT SARAYI (1236)
Alaaddin Keykubat yaptırmıştır. Beyşehir Gölü kıyısında iki bölümden oluşmuş bir yapı kompleksidir. Burada yapılan kazılar sonucunda üzerinde iman ve hayvan figürü bulunan çok güzel duvar çinileri ortaya çıkarılmıştır.
Kayseri Erkilet’de Hızır İlyas Köşkü
Kayseri Argıncık Köyünde Haydar Bey Köşkü
Aspendos tiyatrosunun sahne binası da saray olarak kullanılmıştır.
7- ANADOLU SELÇUKLU HANLARI
HAN/ SULTANHANI/ KERVANSARAY
Hanlar, yolcuların, kervanların, her türlü gereksinimlerini ve güvenliğini sağlamak için birer “gün batımı” ( 40 km.) aralarla yapılmışlardır.
-Dış duvarları kale duvarı gibi sağlam yapılmıştır. Duvarlar payandalarla desteklenmiştir.
-Hanlarda üç gün ücretsiz kalınabilirdi. Giderler vakıflardan karşılanırdı.
Hanlar, plan özelliklerine göre gruplandırılırlar.
1-Kapalı bölümü olan ve avlusu olan hanlar.
-Bu hanlarda etrafı revaklarla çevrili bir avlu bulunur. Avluya ekli olarak ikinci bir taç kapıyla girilen kapalı kısım vardır.
-Bu tip hanlarda yolculara her türlü hizmet verilir. ( yeme, içme, temizlik, sağlık, onarım…)
-Avluda kervanlar, kapalı bölümde yolcular ve atları kalır.
-Bu tip hanların çoğunda köşk mescit vardır. Köşk mescit avlunun ortasında dört ayak üzerinde yükselir. Altından geçilebilecek biçimde.
Örnekler:
-Akhan (1253-54 13.yy ortası) Selçuklu Atabeyi Karasungur tarafından yaptırılmıştır. Akhan’da Köşk mescit yan duvarların üstüne yapılmıştır.
-Çardak Hanı (Abadhan) 1230 Esedüddin Ayaz/Abdullah Şinasi
-Sultan Han ( Konya-Aksaray 13.yy)
-Sultan Han ( Aksaray- Kayseri 13.yy)
2-Yalnızca kapalı bölümü olan hanlar
Bu hanların yarım kaldığı sanılmaktadır. Çünkü önce hanlara kapalı bölümden başlanır, olanaklar elverdikçe avlusu da yapılırdı.
Örnekler:
-Karasungur Han Denizli Hacıeyüplü ve merkez)
-Eğret Hanı ( Afyon- Kütahya)
3-Yalnızca avlusu olan (Avlu tipli) hanlar
Akdeniz yöresinde yaygın olarak görülür.
Örnekler:
-Evdir Han ( Korkuteli-Antalya)
-Kırkgöz Hanı ( Burdur- Antalya)
-Alarahan ( Antalya- Alanya)
-* En eskisi---Altunapa Han 1201 ( Beyşehir yolu)
-* En yenisi---Çay Han 1278 ( Konya-Afyon)
NİZAMİ ÇUBUK Hoca'ya teşekkür ederiz...
Lütfen bu belgeyi kaynak göstermeden,teşekkür etmeden alıntılamayın,kopyalamayın,başka bir
sitede yayınlamayın...Emeğe saygı gösterelim....
A-Anadolu Selçuklu Sanatı ( 11.yy-13.yy)
1-MİMARİ DEKORASYON
Selçuklu mimarisinde süslemeler, dışarıda taç kapıda, içerde ise mihrap ve kubbe çinilerinde yoğunlaşmıştır.
Selçuklu Mimarisinde Taç Kapı ; yapının ana giriş kapısını oluşturur.Dış cephelerin tüm yalınlığına karşın taç kapılar, sonsuzluğu anlatan, soyut ve geometrik bezemelerle,mukarnaslarla, kıvrık bitki dallarıyla bazen de renkli mermerlerle süslenmiştir. Hatta bazı taç kapılarda iman ve hayvan (figürleri) kabartmaları vardır.
Örnekler: Divriği Ulucami, Konya İnce Minareli Medrese, Sivas Çifte minareli ve Gökmedrese’de bulunan taç kapılar
( Avrupa’da Gotik-Roman mimarisindeki cephe düzenlemeleri hatırlatılacak.)
Çini Süslemelerde firuze ve mor lacivert renklerin ağırlıkta olduğu bitkisel ve geometrik motifler görülür. Bazı örneklerde görüldüğü gibi duvar çinilerinde iman ve hayvan figürleri de kullanılmıştır. Bunlar sırlı tuğlalarla yapılır.
Örnekler: Konya Karatay Medresesi, Beyşehir Kubad Abad Sarayı çinileri Karatay Med. Müzelerinde çok örnek vardır.)
2-KABARTMALAR ( FİGÜRLÜ PLASTİK)
Selçuklu kabartmaları mimariye bağımlı olarak gelişmiştir. Taç kapılarda, duvarlarda… görülür. Biçim olarak kabartmalarda oğuz boylarının totemlerinden ve Hitit kabartmalarından gelen etkiler görülür. Konu olarak, çift başlı kartal, bağdaş kurmuş sultan ve kanatlı melek… figürleri görülür.
Örnekler:
Konya surlarından bulunmuş melek kabartmaları,
Sivas Gök Medrese’nin taç kapısında bulunan hayvan kabartmalı takvim,
Divriği Ulucami’de çift başlı kartal ve doğan kuşu kabartmaları.
( Konya İnce Minareli Med. Müzesinde çok sayıda örnek vardır.)
Akhan’da aslan, doğan kuşu… kabartmaları, taç kapı hayvan kabartmaları
3-ANADOLU SELÇUKLU CAMİLERİ
Plan şemalarına göre gruplara ayrılırlar.
A-ÇOK AYAKLI CAMİLER ( KÜFA TİPLİ) :
İslam mimarisindeki ilk dönem camilerin planlarıyla benzerlik gösterirler.Kapalı bölümde çok sayıda taşıyıcı ayak ( sütun ) bulunur.
Örnekler:
Sivas Ulu Cami 12.yy Danişmentliler
Konya Alaeddin Cami 1115’de Rükneddin Mesut zamanında başlanmış, 1220’de Alaeddin Keykubat zamanında bitirilmiştir.
* Konya Alaeddin Cami Anadolu Selçuklularının yaptırdığı ilk camidir.
B-ENİNE DÜZENLİ CAMİLER ( TRANSEPTLİ)
Camilerin sahanları mihrap duvarına paralel olarak
Düzenlenmiştir. Mihrap önü kubbeleri daha büyük olarak yapılmıştır.
Enine düzenli camiler daha çok Güneydoğu Anadolu’da( Artuklu bölgesinde) görülürler.
* İslam dininde ön safta yer almak sevaptır. Enine düzenli camilerin özelliği ise çok sayıda insanın ön safta yer alabilmesine uygundur.
Örnekler:
Diyarbakır Ulucami (1072/1092-118) Büyük Selçuklular zamanı- Melikşah tarafından.
* Anadolu’da Büyük Selçukluların yaptırdığı ilk cami. Plan özelliği ve cephe düzenlemeleri yönünden Şam Emeviye Cami’ne benzer.
Diyarbakır Silvan- Ulucami 12.yy
Mardin-Kızıltepe Ulucami 1204 Artuklular
SAHIN ( NEF-ÜNİTE) : Camilerin sütun sıraları arasında kalan bölüm
C-BOYUNA DÜZENLİ CAMİLER ( BAZİLİKALI)
Caminin sütunları ve bölümleri mihrap duvarına dik olarak düzenlenmiştir. Bunlarda plan bakımından bazilika ( kilise) etkisi görülür.
Örnekler :
Divriği- Kale Cami 1180 Mengücükler
Niğde-Alaeddin Cami 1223 Selçuklular
Malatya Ulucami
D-AYDINLANMA FENERİ OLAN CAMİLER
Bu tip, Anadolu Selçuklularının geliştirdiği özgün bir şemadır.
Plan olarak kapalı (harim) bölümün ortasında içerisini aydınlatmaya yarayan açıklık ( aydınlanma feneri) vardır.
Örnekler:
Divriği Ulucami 1228 Mengücekler
Erzurum Ulucami 1178 Saltuklular
Kayseri- Huand Hatun Cami 1238 Selçuklular
E-AHŞAP CAMİLER
Malzeme olarak ahşaptan yapılmışlardır( Duvarların dışında). Diğer Selçuklu Camilerinden yalnızca bu yönleriyle farklıdırlar. Plan olarak, yukarıda gördüğümüz şemalardan birine benzerler.
Örnekler :
Beyşehir Eşrefoğlu Cami 1296
Afyon Ulucami 1272
Ankara Aslanhane 1291
4- ANADOLU SELÇUKLU MEDRESELERİ
* Anadolu Selçuklu Medreselerindeki ayrım, kubbelerinin olup olmamasına göre yapılır.
* Kubbeli Medreseler, mekan-kubbe sorununa getirilen çözüm açısından, Türk mimarisinde önemli birer gelişmedirler.
* Şifahaneler de, plan bakımından açık avlulu medreselere benzerler. (Divriği Şifahanesi)
A-Medreseler planlarına göre gruplara ayrılırlar.
1-Açık Avlulu (eyvanlı) Medreseler:
Avlu etrafında revaklar, öğrenci odaları ve eyvanlar bulunur. Bu plan özelliği, Büyük Selçuklu Medreseleriyle benzerlik gösterirler.
Örnekler:
Kayseri’de Çifte Med. (1205), Huand Med. (1237), Sahibiye Med. (1268), Seracettin Med. (1237), Konya’da Sırçalı Med. (1242), Erzurum Çifte Minareli 13.yy, Sivas’da Çifte Minareli, Gök ve Buruciye Med. (1271)
2-Kapalı Avlulu (Kubbeli) Medreseler:
Açık avludan farklı olarak kubbeyle örtülüdür.
Örnekler:
Niksar ve Tokat Yağbasan Medreseleri 12.yy Danişmentliler
Konya’da Karatay Med. (1251), İnceminareli Med. (1265), Kırşehir Cacabey Med. (1271), Afyon Çay Med. (1258)
5- ANADOLU SELÇUKLU MEZAR ANITLARI
-Anadolu Selçuklularında görülen en yaygın mezar anıtı, kümbetlerdir.
-Biçim olarak eski Türk çadırlarına benzerler.
-Çokgen gövde üzerine piramit çatı ya da silindirik gövde üzerine konik çatılı olarak yapılırlar.
-Kümbetler genel görünüm olarak birbirlerine benzerler. Ancak her kümbetin kendine özgü süslemeleri ve biçimi vardır.
Örnekler:
Kırşehir- Melih Gazi Kümbeti 1250
Erzurum- Emir Saltuk Kümbeti 12.yy
Tercan- Mama Hatun Kümbeti 13.yy
Kayseri- Döner Kümbet
Van- Ahlat- Kümbetleri 13.yy
6- SARAY VE KÖŞKLER
Selçukluların önemli yerleşim merkezlerinde saray ve köşkler bulunmaktadır. Bunların en iyi bilinenleri; Konya Alaaddin Köşkü ve Beyşehir Kubad Abad Sarayı’dır.
KONYA ALAADDİN KÖŞKÜ (12.yy)
Kalıntıları korunabilmiş tek Selçuklu sarayıdır. II.Kılıçarslan tarafından yaptırılmıştır.
BEYŞEHİR KUBAD ABAT SARAYI (1236)
Alaaddin Keykubat yaptırmıştır. Beyşehir Gölü kıyısında iki bölümden oluşmuş bir yapı kompleksidir. Burada yapılan kazılar sonucunda üzerinde iman ve hayvan figürü bulunan çok güzel duvar çinileri ortaya çıkarılmıştır.
Kayseri Erkilet’de Hızır İlyas Köşkü
Kayseri Argıncık Köyünde Haydar Bey Köşkü
Aspendos tiyatrosunun sahne binası da saray olarak kullanılmıştır.
7- ANADOLU SELÇUKLU HANLARI
HAN/ SULTANHANI/ KERVANSARAY
Hanlar, yolcuların, kervanların, her türlü gereksinimlerini ve güvenliğini sağlamak için birer “gün batımı” ( 40 km.) aralarla yapılmışlardır.
-Dış duvarları kale duvarı gibi sağlam yapılmıştır. Duvarlar payandalarla desteklenmiştir.
-Hanlarda üç gün ücretsiz kalınabilirdi. Giderler vakıflardan karşılanırdı.
Hanlar, plan özelliklerine göre gruplandırılırlar.
1-Kapalı bölümü olan ve avlusu olan hanlar.
-Bu hanlarda etrafı revaklarla çevrili bir avlu bulunur. Avluya ekli olarak ikinci bir taç kapıyla girilen kapalı kısım vardır.
-Bu tip hanlarda yolculara her türlü hizmet verilir. ( yeme, içme, temizlik, sağlık, onarım…)
-Avluda kervanlar, kapalı bölümde yolcular ve atları kalır.
-Bu tip hanların çoğunda köşk mescit vardır. Köşk mescit avlunun ortasında dört ayak üzerinde yükselir. Altından geçilebilecek biçimde.
Örnekler:
-Akhan (1253-54 13.yy ortası) Selçuklu Atabeyi Karasungur tarafından yaptırılmıştır. Akhan’da Köşk mescit yan duvarların üstüne yapılmıştır.
-Çardak Hanı (Abadhan) 1230 Esedüddin Ayaz/Abdullah Şinasi
-Sultan Han ( Konya-Aksaray 13.yy)
-Sultan Han ( Aksaray- Kayseri 13.yy)
2-Yalnızca kapalı bölümü olan hanlar
Bu hanların yarım kaldığı sanılmaktadır. Çünkü önce hanlara kapalı bölümden başlanır, olanaklar elverdikçe avlusu da yapılırdı.
Örnekler:
-Karasungur Han Denizli Hacıeyüplü ve merkez)
-Eğret Hanı ( Afyon- Kütahya)
3-Yalnızca avlusu olan (Avlu tipli) hanlar
Akdeniz yöresinde yaygın olarak görülür.
Örnekler:
-Evdir Han ( Korkuteli-Antalya)
-Kırkgöz Hanı ( Burdur- Antalya)
-Alarahan ( Antalya- Alanya)
-* En eskisi---Altunapa Han 1201 ( Beyşehir yolu)
-* En yenisi---Çay Han 1278 ( Konya-Afyon)
NİZAMİ ÇUBUK Hoca'ya teşekkür ederiz...
Lütfen bu belgeyi kaynak göstermeden,teşekkür etmeden alıntılamayın,kopyalamayın,başka bir
sitede yayınlamayın...Emeğe saygı gösterelim....